آنچه در پی میآید گزارش میانی یکی از پژوهشهای صورتگرفته توسط خانهی نواندیش به سرپرستی شهید هدی صابر است. این پژوهش که در سال ۱۳۸۵-۱۳۸۴ صورت گرفته، به موضوع «نهادهای خدمت رسان(وقفي و غير وقفي)» اختصاص دارد. در انجام این پژوهش ۶۰ مصاحبه با اساتيد و پژوهشگران عرصه تاريخ اجتماعي ايران، بانيان و مديران نهادهای خدمت رسان(وقفي و غير وقفي)، مديران دستگاههای اجرايي عرصه تامين و حمايت، مديران سازمان اوقاف و صاحب نظران مباني فقهي-حقوقي وقف انجام شده است. متن این گزارش را در ادامه میخوانیم.
طرح پژوهشی «پیشینه و سازوکارهای نهادهای تامینی و حمایتی در ایران» که پس از انعقاد قرارداد میان «موسسهی عالی پژوهش تامین اجتماعی» و «خانهی پژوهش نواندیش» به اجرا گذاشته شد، با سپری شدن دورهی زمانی پنجماهه ـ از نیمهی آذرماه ۱۳۸۴ تا نیمهی اردیبهشتماه ۱۳۸۵ ـ به پایان رسیده است. علاوه بر مصاحبههای مذکور، تحقیقات تاریخی، وقفنامهها و ... نیز برای انجام این پژوهش مورد استفاده قرار گرفتهاند.
ما علاقمند بوديم كاري مفيد انجام دهيم. من چون مدتي را در كودكستان كار ميكردم، علاقمند بودم كه در ارتباط با کودکان، كاري جدي انجام دهم. در آن زمان من بسيار جوان بودم و تجربة اينگونه مسائل را نداشتم. ما با يكي از دوستانمان كه كمي از ما بزرگتر و مجربتر بود تصميم گرفتيم كه به شيرخوارگاه دولتي برويم....
انجمن امام زمان(ع) حدود سال ۱۳۴۹ تشكيل شده است. فكر ميكنم در همان سال هم به ثبت رسيده است. آن زمان حاجآقا مهدي مظاهري كه از روحانيون شناخته شدة اصفهان هستند و در امور خيريه و ايجاد مؤسسات خيريه بسيار فعال هستند، به مشهد سفر كرده بودند. آنجا با مؤسسهاي بنام امام علي يا اميرالمؤمنين كه در زمينة ايتام فعاليت ميكرده، آشنا ميشوند. در ماه رمضان آن سال، وقتي در مسجد كازروني واقع در خيابان عباسآباد اصفهان منبر رفته بودند چنين مطرح ميكنند كه قصد دارند مؤسسة مشابهي تشكيل دهند.....
فعاليت ديگر ما کمک رساني به ايتام شميران بود. در آن زمان بچههاي يتيم و خانوادههاي بيسرپرست و نيازمند، شناسايي و مورد حمايت قرار ميگرفتند. در دهههاي قبل از انقلاب شميرانات مانند امروز نبود و ساکنان اين منطقه در سرماي زمستان در شرايط بسيار ناگواري به سر ميبردند. در آن زمان ما، مايحتاج مورد نياز اين خانوادهها را تهيه ميکرديم و به دور از چشم فرزندان خانواده در اختيار خانوارها قرار ميداديم......
در پژوهش «گذری بر پیشینه و موقعیت نهادهای خدمترسان در عرصه حمایتی» که با مدیریت زندهیاد هدی صابر انجامگرفته، ظرفیتها و سازوکارهای بومی نهادهای حمایتی در ایران مورد بررسی قرار گرفتهاند. مصاحبه پیش رو از مجموعه این طرح پژوهشی است که در سال 1384 انجام گرفته است. گرچه بسیاری از اعداد و آمارهای ارائهشده در این مصاحبه مربوط به آن سال بوده و اکنون تازگی ندارد، اما اولاً بیانگر یک فکت در گذشته نزدیکدست (حدود دوازده سال پیش) ایران است و ثانیاً مصاحبه بیانگر روندها و سازوکارهایی است که همچنان معتبر بوده و گذر زمان دهساله تأثیر چندانی بر آنها ندارد. عباس دیلمیزاده مدیرعامل جمعیت خیریه تولد دوباره و کارشناس حوزه اعتیاد است.
آیا ایرانیان بهصورت تاریخی مشارکتگریز بودهاند و اهل کار جمعی نبودهاند؟ با فرض وجود شواهدی در تأیید این پرسش، علل تاریخی و اجتماعی مشارکتگریزی ایرانیان و راهکار برونرفت از این وضعیت چیست؟ این پرسشهای کلیدی در گفتوگوی زندهیاد هدی صابر با دکتر پرویز پیران، جامعهشناس و استاد دانشگاه، در چارچوب پژوهش «گذری بر پیشینه و موقعیت نهادهای خدمترسان در عرصه حمایتی»، مورد بحث و بررسی قرار گرفتهاند. پیران وفق یافتههای پژوهشی خود بر این باور است که فرد ایرانی در عرصههای غیررسمی، مذهبی، خانوادگی و عشیرهای «مشارکتجو» و «دیگرخواه» است، اما در عرصههای مدنی، رسمی، مشاع عمومی و شهری، «غیرمشارکتجو» و «خودخواه» است. وی در توضیح عوامل شکلگیری زمینههای تاریخی غیرمشارکتی در ایران، در سطح کلان به استبداد ایرانی اشاره میکند.